روش ثبت صندوق قرض‌الحسنه
صندوق‌های قرض‌الحسنه به‌عنوان یکی از ابزارهای کلیدی در تأمین مالی خرد و ترویج عدالت اقتصادی، نقش مؤثری در کاهش فقر و توانمندسازی اقشار کم‌درآمد ایفا می‌کنند. این نهادهای مردمی و غیرانتفاعی با جمع‌آوری پس‌اندازهای کوچک و اعطای تسهیلات بدون بهره، زمینه‌ای برای حمایت از کسب‌وکارهای خرد و رفع نیازهای ضروری خانوارها فراهم می‌آورند.
مطالعات نشان می‌دهند که صندوق‌های قرض‌الحسنه با ایجاد جریان مالی از طبقات مرفه به سمت اقشار نیازمند، به کاهش فاصله طبقاتی و تقویت همبستگی اجتماعی کمک می‌کنند. همچنین، این صندوق‌ها با تأمین مالی بنگاه‌های کوچک و متوسط، نقش مهمی در رونق اقتصادی و اشتغال‌زایی دارند.
با توجه به اهمیت و تأثیرگذاری این نهادها، ثبت قانونی و نظارت دقیق بر فعالیت آن‌ها از سوی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ضروری است. بر اساس دستورالعمل‌های مصوب، صندوق‌های قرض‌الحسنه باید فرآیندهای مشخصی را برای تأسیس و فعالیت طی کنند تا از شفافیت مالی، سلامت عملکرد و اعتماد عمومی برخوردار باشند.
در این مقاله، به‌طور جامع به بررسی مراحل ثبت صندوق قرض‌الحسنه تحت نظارت بانک مرکزی، الزامات قانونی، ساختارهای مدیریتی و نظارتی، چالش‌ها و راهکارهای توسعه این نهادها پرداخته می‌شود.
اهمیت صندوق‌های قرض‌الحسنه و ضرورت ثبت قانونی
صندوق‌های قرض‌الحسنه با اتکا به قانون عملیات بانکی بدون ربا و دستورالعمل‌های بانک مرکزی، به‌عنوان نهادهای مالی مردمی نقش جدی در تأمین مالی خرد و توانمندسازی اقشار کم درآمد ایفا می‌کنند. تنظیم دقیق ضوابط تجهیز منابع و اعطای تسهیلات در آیین‌نامه‌های اجرایی، امکان گردش بهینه سرمایه در سطح محلی را فراهم ساخته و از سوی دیگر با الزام صندوق‌ها به اخذ مجوز تأسیس، تدوین اساسنامه و ارائه گزارش‌های دوره‌ای، سلامت مالی و شفافیت عملکرد تضمین می‌شود. نظارت مستمر بانک مرکزی و رعایت قانون مبارزه با پولشویی، زمینه جلوگیری از سوءاستفاده‌های مالی را فراهم آورده و قابلیت اعمال جریمه، تعلیق یا لغو مجوز، ضمانت اجرای لازم را ایجاد می‌کند.
۱. نقش صندوق‌های قرض‌الحسنه در اقتصاد کشور
بر اساس ماده ۱ قانون عملیات بانکی بدون ربا مصوب ۸/۶/۱۳۶۲، اهداف نظام بانکی شامل تأمین عدالت اجتماعی و حمایت از تولید ملی است که در قالب صندوق‌های قرض‌الحسنه نمود می‌یابد.
صندوق‌های قرض‌الحسنه با جمع‌آوری پس‌اندازهای خرد اعضا، امکان ارائه تسهیلات سریع و کم‌هزینه به کسب‌وکارهای خرد و خانوارهای کم‌درآمد را فراهم می‌کنند که موجب گردش منابع در سطح محلی و تقویت اقتصاد مردمی می‌شود.
مطابق آیین‌نامه اجرایی فصل دوم قانون عملیات بانکی بدون ربا، ضوابط تجهیز منابع این صندوق‌ها به گونه‌ای تدوین شده که حداکثر ظرفیت جذب سپرده‌های خرد در جامعه بهینه‌سازی شود. این سازوکار باعث می‌شود صندوق‌ها علاوه‌بر ایفای نقش اقتصادی، به‌عنوان نهادهای تقویت همبستگی و مشارکت گروه‌های محلی نیز عمل کنند.
۲. ضرورت ثبت و نظارت قانونی
برای جلوگیری از تداخل فعالیت‌های غیرمجاز و تضمین سلامت مالی، تأسیس صندوق‌های قرض‌الحسنه تک‌شعبه‌ای منوط به اخذ «اجازه‌نامه تأسیس» از بانک مرکزی است. بر اساس «دستورالعمل تاسیس و فعالیت بانک‌های قرض‌الحسنه و نظارت بر آن‌ها» مصوب ۲۶/۱۲/۱۳۸۶، تمامی مراحل ثبت اعم از تدوین اساسنامه و معرفی اعضای هیئت مؤسس باید در سامانه بانک مرکزی بارگذاری و تأیید شود.
مطابق ماده ۱ آیین‌نامه اجرایی فصل پنجم قانون عملیات بانکی بدون ربا، بانک مرکزی صلاحیت نظارت بر ساختار مالی و نحوه تخصیص تسهیلات را داشته و می‌تواند ضمن بررسی گزارش‌های دوره‌ای، نسبت به تعلیق یا لغو مجوز صندوق اقدام کند. علاوه بر این، الزامات مبارزه با پولشویی و شناسایی مشتریان (KYC) در قانون مبارزه با پولشویی مصوب ۱۳۸۶ برای صندوق‌های قرض‌الحسنه الزام‌آور است تا از سوءاستفاده‌های احتمالی جلوگیری شود.
بانک مرکزی براساس «دستورالعمل تاسیس و فعالیت بانک‌های قرض‌الحسنه» چارچوب شفاف گزارشگری مالی ماهانه و سالانه صندوق‌ها را تعیین کرده و ارسال منظم این گزارش‌ها را مطالبه می‌کند. در صورت عدم تطابق با الزامات قانونی یا تأخیر در ارائه مدارک، بانک مرکزی مجاز به اعمال جریمه‌ها، تعلیق فعالیت یا لغو مجوز صندوق است.
چارچوب قانونی و طبقه‌بندی صندوق‌های قرض‌الحسنه
فعالیت و نظارت صندوق‌های قرض‌الحسنه در ایران بر پایه قانون عملیات بانکی بدون ربا مصوب ۱۳۶۲ و قانون مبارزه با پولشویی مصوب ۱۳۸۶ تنظیم شده است. دستورالعمل تأسیس و فعالیت صندوق‌های قرض‌الحسنه که در نشست هجدهم هیات عالی بانک مرکزی مورخ ۲۳/۱۱/۱۴۰۳ تصویب شد، چارچوب طبقه‌بندی چهارگانه (خُرد، کوچک، متوسط و بزرگ) را برای تسهیل نظارت و تطبیق الزامات سرمایه‌ای با حجم عملیات صندوق‌ها تعریف کرده است.
۱. قوانین و مقررات حاکم
فعالیت صندوق‌های قرض‌الحسنه بر اساس قانون عملیات بانکی بدون ربا مصوب ۱۳۶۲ اجرا می‌شود که اعطای تسهیلات بدون بهره یا با کارمزد اندک را مجاز می‌سازد. قانون مبارزه با پولشویی مصوب ۱۳۸۶ صندوق‌ها را ملزم به اجرای مکانیزم‌های شناسایی مشتریان (KYC) و گزارش معاملات مشکوک (STR) کرده است تا از سوءاستفاده‌های مالی جلوگیری شود.
بر اساس جزء (۲) بند (ج) ماده (۹) قانون پنجساله توسعه اقتصادی – اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، بانک مرکزی مکلف به تدوین دستورالعمل‌های اجرایی و صدور مجوز تأسیس صندوق‌های قرض‌الحسنه است . دستورالعمل تأسیس و فعالیت صندوق‌های قرض‌الحسنه هیات عالی بانک مرکزی، فرآیند تصویب اساسنامه و معرفی اعضای هیئت مؤسس را تشریح نموده و تمامی مراحل تأسیس را زیر پوشش نظارت مستقیم بانک مرکزی قرار داده است.
۲. طبقه‌بندی صندوق‌ها بر اساس سرمایه و حجم فعالیت
بر پایه دستورالعمل تأسیس و فعالیت صندوق‌های قرض‌الحسنه، بانک مرکزی صندوق‌ها را در چهار گروه طبقه‌بندی کرده است تا نیازمندی‌های نظارتی و سرمایه‌ای متناسب با گستره عملیات هر گروه اعمال شود:
- صندوق‌های خُرد: حداقل سرمایه پایه یک میلیارد ریال و حداکثر منابع نقدی قابل جذب تا ۱۰۰ میلیارد ریال.
- صندوق‌های کوچک: حداقل سرمایه پایه ۵ میلیارد ریال و سقف جذب منابع نقدی تا ۱۰۰۰ میلیارد ریال.
- صندوق‌های متوسط: حداقل سرمایه پایه ۲۵ میلیارد ریال به‌علاوه ۲۰٪ سرمایه فوق به ازای هر شعبه و حداکثر منابع نقدی قابل جذب ۳۰ هزار میلیارد ریال.
- صندوق‌های بزرگ: حداقل سرمایه پایه ۱۰ هزار میلیارد ریال و سقف جذب منابع نقدی تا ۱۵۰ هزار میلیارد ریال.
این طبقه‌بندی با هدف تضمین تطبیق مقررات نظارتی و الزامات سرمایه‌ای با ظرفیت عملیاتی صندوق‌ها تدوین شده است.
مراحل ثبت صندوق قرض‌الحسنه
ثبت صندوق قرض‌الحسنه فرایندی چندمرحله‌ای و منظم است که با ثبت درخواست در درگاه ملی مجوزهای کشور آغاز و با دریافت مجوز اولیه، تدوین اساسنامه مطابق با دستورالعمل تأسیس و فعالیت صندوق‌های قرض‌الحسنه مصوب ۲۶ فروردین ۱۴۰۴ ادامه می‌یابد. پس از تصویب اساسنامه، ثبت حقوقی در اداره ثبت شرکت‌ها و تشکیل مجمع عمومی مؤسس و انتخاب ارکان صندوق انجام شده و در نهایت با ارائه مدارک نهایی، مجوز فعالیت رسمی از بانک مرکزی اخذ می‌گردد. در هر مرحله، ارجاع به قوانین و آیین‌نامه‌های مصوب از جمله قانون عملیات بانکی بدون ربا، دستورالعمل اجرایی تأسیس و آیین‌نامه‌های نظارتی، تضمین‌کننده سلامت مالی و شفافیت عملکرد صندوق است.
۱. ثبت درخواست و اخذ مجوز تأسیس از بانک مرکزی
متقاضی باید نخست در درگاه ملی مجوزهای کشور (mojavez.ir) درخواست تأسیس صندوق قرض‌الحسنه را ثبت کند. مدارک اولیه شامل فرم تکمیل شده درخواست، پیش‌نویس اساسنامه مطابق با نمونه بانک مرکزی، فهرست اعضای هیئت مؤسس همراه با سوابق حرفه‌ای و مدارک شناسایی، تعهدنامه رعایت قوانین بانکی و پولی و استعلام‌های امنیتی از قبیل تأییدیه عدم سوءپیشینه و سابقه چک برگشتی است .
بانک مرکزی پس از دریافت و بررسی کامل مدارک و استعلامات بین‌دستگاهی، در صورت احراز شرایط، «مجوز تأسیس اولیه» را ظرف ده روز کاری صادر می‌کند (ماده ۱۲ دستورالعمل اجرایی تأسیس).
۲. تدوین و تصویب اساسنامه
پس از اخذ مجوز اولیه، اساسنامه صندوق باید بر اساس دستورالعمل تأسیس و فعالیت صندوق‌های قرض‌الحسنه مصوب ۲۶ فروردین ۱۴۰۴ هیات عالی بانک مرکزی تنظیم و به تأیید نهایی برسد.
این اساسنامه باید الزامات مربوط به اهداف صندوق، سازوکار جذب سپرده‌ها، شرایط اعطای تسهیلات، ساختار مدیریتی، حقوق و وظایف اعضا، نحوه گزارش‌دهی مالی و ضوابط رسیدگی به تخلفات را در بر گیرد.
۳. ثبت حقوقی در اداره ثبت شرکت‌ها
متقاضی موظف است صندوق را به‌عنوان مؤسسه غیرتجاری در اداره ثبت شرکت‌ها به ثبت برساند. این مرحله شامل ارائه صورتجلسه مجمع عمومی مؤسسین، اساسنامه مصوب و گواهی واریز حداقل سرمایه اولیه به حساب بانکی صندوق است.
پس از احراز صحت اسناد، اداره ثبت شرکت‌ها آگهی تأسیس صندوق را در روزنامه رسمی کشور منتشر می‌کند که برای دریافت مجوز فعالیت نهایی ضروری است. برای هماهنگی بیشتر با الزامات حقوقی و نمونه اسناد لازم، می‌توانید به «راهنمای ثبت موسسه قرض‌الحسنه» منتشر شده توسط کانون صندوق‌ها مراجعه کنید.
۴. تشکیل مجمع عمومی مؤسس و انتخاب ارکان صندوق
مجمع عمومی مؤسس با حضور اعضای هیئت مؤسس برگزار شده و ارکان اصلی صندوق به شرح زیر انتخاب می‌شوند:
- هیئت امنا: حداقل ۱۱ نفر، مسئول نظارت بر عملکرد کلان صندوق
- هیئت مدیره: ۳ تا ۷ نفر، مسئول اداره امور روزمره
- بازرسین: دو نفر، مسئول حسابرسی و نظارت بر صحت عملکرد مالی و اداری
۵. اخذ مجوز فعالیت نهایی از بانک مرکزی
متقاضی باید مدارک نهایی شامل آگهی روزنامه رسمی، نسخه مصوب اساسنامه، صورتجلسات انتخاب ارکان و گواهی واریز سرمایه را به بانک مرکزی ارائه دهد .
بر اساس ماده ۱۲ دستورالعمل اجرایی تأسیس، بانک مرکزی پس از استعلام نهایی و بررسی گزارش‌ها، ظرف ده روز کاری «مجوز فعالیت رسمی» را صادر می‌نماید.
نتیجه‌گیری
ثبت صندوق قرض‌الحسنه تحت نظارت بانک مرکزی با رعایت دقیق قانون عملیات بانکی بدون ربا و دستورالعمل اجرایی تأسیس، فعالیت و نظارت بر صندوق‌های قرض‌الحسنه، فرایندی شفاف و ضمانت‌کننده سلامت مالی آن است. ثبت اولیه در درگاه ملی مجوزهای کشور و صدور «مجوز تأسیس اولیه» چارچوب حقوقی را برای فعالیت رسمی فراهم می‌آورد.
تدوین و تصویب اساسنامه مطابق با نمونه ابلاغی بانک مرکزی، مفاد عملیات و ساختار مدیریتی صندوق را تثبیت می‌کند. ثبت حقوقی در اداره ثبت شرکت‌ها و انتشار آگهی تأسیس در روزنامه رسمی، الگوی حقوقی غیرتجاری صندوق را تکمیل می‌نماید. تشکیل مجمع عمومی مؤسس و انتخاب ارکان نظارتی و اجرایی، بستر تصمیم‌گیری مشارکتی اعضا را فراهم می‌آورد. در نهایت، اخذ «مجوز فعالیت رسمی» پس از ارائه مدارک و گزارش‌های مورد نیاز به بانک مرکزی، نقطه عطف تبدیل صندوق از حالت تأسیس به فعالیت عملیاتی است.